Dialet paves-vugares

Quel articul chì l'è scrivüü in Lumbard, cun l'urtugrafia insübrica ünificada.

{{{nom}}} ({{{nom nativ}}})
Oltre denominazion :
Parlada in :
Rejon :
Parlants :	100.000 pü o men
Ranking :
Classifegazion jenetega :	{{{fameia}}}
status ofiçal
Lengua ofiçala de :	{{{nazion}}}
Regolad de :	{{{regolad}}}
codex de la lengua
ISO 639-1	--
ISO 639-2	roa
ISO 639-3	{{{iso3}}}
SIL	lmo
varda anca: lengua

El Paves-Vugares (o anca dumà paves) l'è la varianta gall-italica parlaa int la Pruvincia de Pavia, a partì da Pavia cità e rivanda fín ai pee de l'Apenín paves, pü o men int i zon de Varz, e dividüü dai dü spond del Po. El rapresenta un continuum dialetal ch'el va da una part püssee arent al milanes (tant 'me la parlada de Pavia cità) al dialet de l'Ultrepò Paves (ciamà anca dialèt ultrepadan) püssee de transizion cun el Piemuntes e l'Emilian (tant 'me la zona de la bassa Vala Stafura). Denter a quel continuum chì gh'hinn di alter micro-variant, ma a hinn assee simil per pudè vess metüü insema int l'istessa macro-varianta. El Paves-Vugares el gh'ha no una classificazion precisa a l'intern di lenguv gallo-italich. Biondelli, int el so sagg, l'aveva metüü insema ai parlad Emilian, e l'istess l'aveva faa anca el Pellegrini, disend però ciar e net che se trata d'una varianta de pasagg dal Lumbard ucidental. Di ricerch püssee recent inveci el meten insema al Lumbard ucidental (presempi el laur de Daniele Vitali), anca per via de cambiament recent, duvüü a l'inflüenza che i gh'hann avüü i parlad de la pruvincia de Milan.

Parnonzia

Vocabolario pavese -italiano Carlo Gambini 1850

I püssee tant parol che a trövum int 'l Paves-Vugares i henn cumpagn de quij di alter parlad insübrich, cun 'na quaj diferenza int la parnunzia, che la revarda suratüt i vucal.

Vucal

Dal pont de vista di vucal, el Paves-Vugares el gh'ha di carateristich sia lumbard che emilian. Presempi, el gh'ha la sincope di vucal atonich (suratüt la 'e'), che l'è tipica di parlad emilian. Quel prucediment chì de suent l'è pöö trasfurmaa püssee ancamò per via de la prustesi, che la gointa 'na vucala a l'inizzi de la silaba. Chì suta fum un paragon intra el piasentin, el vugares, e un dialet de l'insübrich central. El prucediment ch'el va da la sincope a la prustesi l'è marcaa cun '->':

milanes	vugares	piasentin
cumè	cmè	cmè
resega	resga	rësga
lecà	lca->alcà	lcä -> alcä
resentà	rsentà -> arsentà	rsintä -> arsintä

Una carateristica indè che inveci el Paves-Vugares l'è distant da l'emilian ma arent al lumbard l'è la mancanza de trasfurmazion in ditongh de la 'e' pre-nasala, che di volt la fà burlà del tüt la cunsunanta nasala, che chì l'è missa intra parentes:

milanes	vugares	piasentin
ben	ben	bëin/ben
pianín	pianén	pianëin/pianen
semper	sempar	sëimpar/sempar

Lessich

Cambiament lessical

El fat che el paves-vugares el s'è spustaa püssee invers i alter parlad insübrich el se pör ved suratüt da cert cambiament lessical, principalment int i verb usiliar e i articul. Chì gh'è un quaj esempi de cambiament de la varianta de Vughera.

milanes	vugares mudern	vugares del növcent
vèss	vèss	èss
hinn	i henn	i son
vöna/vüna	vöna/vüna	öna
vot	vot	ot

El cambiament püssee grand che l'ha fat la varianta vugaresa int l'ültim secul l'è quel d'avè perdüü la "r" int i articul (son che l'esista anmò int un quaj dialet del turtunes):

	milanes	vugares mudern	vugares del növcent
sing. mas'c	el	al	ar
sing. fem.	la	la	ra
pl. fem	i	i	ar

Parol dialetal

Gh'è pöö 'na quaj parola che la se tröva mia int alter parlad insübrich:

	Insübrich central	Vugares
	sciat	babi
	burlà (giò)	drucà (ma anca burlà (zü))
	rüzà/sping	puntà
	tö	pià (tö dumà int l'infinii)
	büzzà/resíà/tacà lit	rüsì/tacà lit
	zanzara	sinsòssula
	pizzà	viscà
	zerb	brös (ma anca zerb)

milanes: vesín de cà
paves-vugares: v(e)sín ad cà
piasentin: visëin ad cà

Leteradüra

Angiul Ferar, class 1874 (varianta de Pavia).
Dario Murän, class 1897 (varianta de Pavia).
Gianni Maggi (varianta de Pavia).
Fabrizzi Läna, class 1952 (varianta de Pavia).
Lissandren dra Roussela, class 1850 (varianta de Vughera).
Angiul Vicini (varianta de Vughera).
Rino Zucca (varianta de Burgh Tisén). Video de la puesia Nadal chì.

I verb in paves

Verb vess

Indicativ present: mì sum, tì 't seet, lü l'è, nüm a suma, vialter sii, lur i henn.
Indicativ imperfet: mì seri, tì 't seret, lü l'era, nüm a seram, vialtar serav, lur i eran.
Indicativ fütür: mì säroo, tì 't sareet, lü 'l sarà, nüm a saruma, vialter sarii, lur i saran.
Cungiüntiv present: che mì sia, che tì 't siet, che lü 'l sia, che nüm a siam, che vialter sii, che lur i sian.
Cungiüntiv imperfet: che mì seri, che tì 't seret, che lü l'era, che nüm seram, che vialter serav, che lur i eran.
Cundiziunal present: mì sarissi, tì 't sarisset, lü 'l sariss, nüm a sarissam, vialter sarissav, lur i sarissan.
Infinii present: vess.
Participi passaa: stat.

Verb avègh

Indicativ present: mì gh'hoo, tì 't gh'eet, lü 'l gh'ha, nüm gh'uma, vialtar gh'ii, lur i gh'han.
Indicativ imperfet: mì gh'avivi, tì 't gh'avivat, lü 'l gh'aviva, nüm gh'avivam, vialtar gh'avivav, lur i gh'avivan.
Indicativ fütür: mì gh'avroo, tì 't gh'avreet, lü 'l gh'avrà, nüm gh'avruma, vialtar gh'avrii, lur i gh'avran.
Cungiüntiv present: che mì gh'abia, che tì 't gh'abiat, che lü 'l gh'abia, che nüm gh'abiam, che vialtar gh'avii, che lur i gh'abian.
Cungiüntiv imperfet: che mì gh'avissi, che tì 't gh'avissat, che lü 'l gh'aviss, che nüm gh'avissam, che vialtar gh'avissav, che lur i gh'avissan.
Cundiziunal present: mì gh'avrissi, tì 't gh'avrissat, lü 'l gh'avriss, nüm gh'avrissam, vialtar gh'avrissav, lur i gh'avrissan.
Infinii present: avégh/'végh.
Participi passaa: avüü.

I cuniügaziun

Indicativ present: mì guardi, tì 't guardat, lü 'l guarda, nüm guardam, vialtar guardii, lur i guardan.
Indicativ imperfet: mì guardavi, tì 't guardavat, lü 'l guardava, nüm guardavam, vialtar guardavav, lur i guardavan.
Indicativ fütür: mì guardaroo, tì 't guardareet, lü 'l guardarà, nüm guardaruma, vialtar guardarii, lur i guardaran.
Cungiüntiv present: che mì guardi, che tì 't guardat, che lü 'l guarda, che nüm guardam, che vialter guardii, che lur i guardan.
Cungiüntiv imperfet: che mì guardassi, che tì 't guardassat, che lü 'l guardass, che nüm guardassam, che vialtar guardassav, che lur i guardassan.
Cundiziunal present: mì guardarissi, tì 't guardarissat, lü 'l guardariss, nüm guardarissam, vialtar guardarissav, lur i guardarissan.
Infinii present: guardà
Participi passaa: guardaa.

II cuniügaziun

Indicativ present:
Indicativ imperfet:
Indicativ fütür:
Cungiüntiv present:
Cungiüntiv imperfet:
Cundiziunal present:
Infinii present:
Participi passaa:

III cuniügaziun

Indicativ present: mì scrivi, tì 't scrivat, lü 'l scriva, nüm scrivam, vialtar scrivii, lur i scrivan.
Indicativ imperfet: mì scrivivi, tì 't scrivivat, lü 'l scriviva, nüm scrivivam, vialtar scrivivav, lur i scrivivan.
Indicativ fütür: mì scrivaroo, tì 't scrivareet, lü 'l scrivarà, nüm scrivaruma, vialtar scrivarii, lur i scrivaran.
Cungiüntiv present: che mì scrivi, che tì 't scrivat, che lü 'l scriva, che nüm scrivam, che vialtar scrivii, che lur i scrivan.
Cungiüntiv imperfet: che mì scrivarissi, che tì 't scrivarissi, che lü 'l scrivariss, che nüm scrivarissam, che vialtar scrivarissav, che lur i scrivarissan.
Cundiziunal present: mì scrivariss, tì 't scrivarissat, lü 'l scrivariss, nüm scrivarissam, vialtar scrivarissav, lur i scrivarissan.
Infinii present: scriv.
Participi passaa: scrit/scricc.

IV cuniügaziun

Indicativ present: mì senti, tì 't sentat, lü 'l senta, nüm sentam, vialtar sentii, lur i sentan.
Indicativ imperfet: mì sentivi, tì 't sentivat, lü 'l sentiva, nüm sentivam, vialtar sentivav, lur i sentivan.
Indicativ fütür: mì sentaroo, tì 't sentareet, lü 'l sentarà, nüm sentaruma, vialtar sentarii, lur i sentaran.
Cungiüntiv present: che mì senti, che tì 't sentat, che lü 'l senta, che nüm sentam, che vialtar sentii, che lur i sentan.
Cungiüntiv imperfet: che mì sentissi, che tì 't sentissat, che lü 'l sentiss, che nüm sentissam, che vialtar sentissav, che lur i sentissan.
Cundiziunal present: mì sentarissi, tì 't sentarissat, lü 'l sentariss, nüm sentarissam, vialtar sentarissav, lur i sentarissan.
Infinii present: sentì/sëntì/sent.
Participi passaa: sentii.

Esempi de dialet

Diferenz tra el dialet paves de cità e quel arius

paves arius	paves de cità	milanes
lüchët	lüchet	lüchet
lüéi	lüvin	lüvin
madzina	medesina	medesina
mantuäna	mantuana	mantuana
nissöi	nissün	nissün

Dialet paves del Votcent

Bernardino Biondelli Saggio sui dialetti gallo-italici, p. 246

Dialet de Pavia

Gh'era ona volta on òm, ch'äl gh'ìva dü fiö.
E 'l minór l'ha dit a sò pàdär: "Papà, ch'äl mä daga quäl ch'äm toca 'd mè part!" E lü l'ha spartii la sostänza in tra i dü fiö.
E dä lì a poch dì, dopo avè fat sü fagòt, äl minór l'è 'ndat pr'äl mond int on paìs lontän, e là l'ha trat via tütcòss int i vizi.
Bernardino Biondelli, Saggio sui dialetti Gallo-Italici, pag. 246

Dialet de Bronn

Ün òm al gh’aviva dü fiö.
E al secónd l’ha dit a sò padar: “O pà, dèm la part dla roba ch’a ‘m toca!” E lü al gh’ha spartii in tra lor la sò sostanza.
E da lì a poch dì, avènd miss tütcoss assema, al fiö dardè al ‘s n’è andat in pais lontan, e là l’ha consümaa tüt al fat sò a bagurdà.
ibidem, pag. 244

Una nuvela del Bucasc

Giovanni Papanti I parlari italiani in Certaldo p. 349

Pavia

Mei disi donca che quand gh'era äl prim re 'd Cipri, dop che Gotifred äd Büglion l'ha guadagnaa Tera Santa, è sücess che una siurena nobila l'è andata in pelegrinagg äl Sepolcar e, 'gnind indree, quand l'è rivaa a Cipri, l'ha truvaa di balusson ch'l'han trataa propri da can. E lee, sentend tüt äl dispiasé, sensa nanca un'anma ca la cunsulàss, gh'è 'gnid in ment d'andà dal re e fà föra i sò rason: ma gh'è stat quaich d'üi ca gh'ha dit dit ch'la trava via 'l fiaa, parchè lü äl menava una vita gnent afat bona e 'l fava gnent äd bei; ansi, vigliach com l'era, äl sufriva e 'l cunsidrava par gnint i ingiüri che i altar ägh fasivan a lü, in manera che quai ca gh'aviva dispiasé con lü, a 's vendicavan fandagh di ingiüri. E la dona, sentend 'sta roba, sicome la gh'aviva nessüna speransa da pudé utegn giüstisia, par 'végh da cunsulàss dal sò dispiasé, l'ha guardaa bei äd tirà a dla sua 'l re, e l'è andata da lü. Quand l'è stata là, piangind davanti a lü, la gh'ha dit: "O 'l mè car siur, mei son chì davanti a tì no par vendëta äd l'ingiüria ch'm'han fat, ma par 'végh un poo 'd sudisfasion äd quäla, ät preghi d'insegnàm com at fee a sufrì quëi ingiüri che senti ch'i altar a 't fan, parchè insì, imparand da tì, pössa anca mei regulàm e supurtà la mé part äd pasiensa, che a la sa 'l Signor, se mei pudiss fa, ät regalariss vulentera, dal mument che tì 't see insì brav äd supurtàla".
Äl re, che fen alora l'era sempar stat pultron e pigar fen ai oss, comé ch'äl se füss dassdaa, cuminciand ad l'ingiüria fata a 'sta dona, che con rigor l'ha vendicaa, l'ha pensaa da mët a pan e pëss tüti quëi che 'ndand inans avissan fat quaicoss contra 'd lü.
Giovanni Papanti, Parlari italiani in Certaldo, 1875, pag. 349-350

Vughera

Giovanni Papanti I parlari italiani in Certaldo p. 351

Dis adónca che int i temp dël prim re 'd Cipro, dop la conquista dlä Tera Sänta fata da Gofred ëd Büglión, l'è sücess che üna nobildona 'd Guascogna l'è andata in pelegrinagg al Sepólcär, e quand l'è tornaa, arivaa in Cipro, di baloss i gh'han fat di vitüperi. Lee, pödendas nò consolà, l'ha pensaa ben d'andàss a lamentà däl re. Ma i gh'hän dii che lü l'era tanto trascüraa che no sol ël fava nò giüstisia ai ofes patii dai altär, ma incasì cui ch'i 'gh favan a lü për gross ch'i füssan ni soportava, ä la mira che se quaich d'ün ël gh'aviva quaich fastidi, 'l se sfogava fändägh quaich figüra. Sentenda 'sta roba lä dona, savenda për cmè fà për vendicàss, tant për consolàss ün poo l'ha pensaa 'd vorè in quaich manera fà pentì 'l re dla sò manera 'd fà e, ändändä pianzend dädnans a lü, la gh'hä dit: "Sciór, mì vën nò a la tò presensa për vendicàm dl'ingiüria ch'i m'han fata, ma in sò riparassión ët pregh dä möstràm cmè ch'a't fee tì a sofrì cui ch'i 'm disän ch'i 't fan, che inscì impärärö a soportà cula ch'i m'hän fat a mì, ch'ä 't regalariss volontera sä podiss, dä già che tì 'l see pörtài inscì ben"
Ël re, fén alór pigär e trascüraa, quasi ch'u 's dessedass da dormì, comincianda da l'ingiüria fata a cula dona, che l'ha vendicaa teribilment, l'è dventaa tremend cóntra tüti cui che d'alór in pö i han mancaa 'd rispet a la sò cöröna.
Giovanni Papanti, I parlari italiani in Certaldo, 1875, pagg. 351-352

Esempi de Vugares

'L vugares mudern

L’Apenén, la cädenä äd muntagn che 'me ‘na spena dursal la traversa tütä la penisula itäliana äl cumencia a l’altässä dël pass dël Türchén, fra Genua Voltri e Lissändria. Un quaidün äl fa l’ipotesi che ‘l nom Apenén äl vena da Pen, äl diu ligür di bosch e di muntagn; da chi lü i sarissan pö derivaa incasì i nom di mont Pëna e Pënës.

Indè ch'al cumencia l'Apenén

I nümer in vugares

vön/vöna
dü/du
trii/tre
quatar
cencu
ses
set
vot
növ
des
vöndas
dudas
tredes
quatordas
quendas
sedes
derset
dasdot
dasnöv
vent

'L Pader Noster

Padar Noster che t'see int i ciel
ca'l sia santificà 'l to nom
ca 'l vena 'l to regn
ca sia faja la to vuluntà
insì in ciel tant 'me in tera

I mes de l'an (dialet de la Piev)

I dì de la setemana (dialet de la Piev)

Pruerbi

Pruerbi dla Bassa pavesa

Pruerbi dla zona 'd Santa Cristina e Miradò:

Lä lenguä lä gh'hä no i oss, ma s'jä fa rump.
Bisògnä végh 'mar in buca e spüdà duls.
Ogni fiö al vegnä äl mund cul sò cävägnö.
Bisògnä fà 'l pass secundä a la gämbä.
Chi gh'ha i fiö in cünä 's na fa növä da nissünä.
L'è mej fà invidiä che pietà.
Lä gälinä ch'ä girä pär cà s' lä mängiä nò, l'ävrà mängiaa.
Lä gatä mälfidentä quäl ch'lä fa, lä pensä.
Pän e pagn, i è bón cumpagn.
Ä vess vestii cun la roba di altär s'è sempär biut.
Indè ca 'gh n'è, ägh na va.
Lä tròpä cunfidensä lä fa perd la riverensä.
Äl büs dlä gulä l'è strèt, mä 'gh passä cà e tecc.
Chi vör fà ä sò möd, äl mängiä la minesträ e pö äl bevä äl bröd.
Äl tròp äl strupiä.

([1] Arqiviad qé: [2] )

Pruverbi de Pavia

I ciaciär e i candiler ad lägn ja ciapän näncä äl mont äd pietà.
L'ustäriä däl cärnee, chi nä vöö 's nä portä 'dree.
Grämä clä cävagnä ch'lä vegnä nò bonä unä voltä ä l'an.
Ciel fat a pän, piövä nò incö, piövä dumän.
Svelt äl fögh, svelt äl cögh.
Ä fà crätä pär ch'as stätä, quänd che pö 's gh'ha dä pägà, pär ch'agh siä dä crepà.
O piculä o grossä, ognidün gh'ha lä sò crus.
Chi l'è che gh'ha la cuvä 'd pajä, 'l gh'ha pägürä ch'la 'gh brüsa.
Chi lävurä pr'äl cumün, al lävurä pär nessün.
Chi è 'd cussiensä, 'd robä 'l restä sensä.
Chi nödä 'l mes d'ägust, nödä ä sò mal cust.
Se 'l scörs äl gä vediss e lä liprä lä 'gh sentiss, pocä gint as sälväriss.
Äl bunurä 'l va nò a lümentàss ä cà däl tardi.
Gesü Crist jä mätä äl mond, pö jä cumpägnä: un mäcäron e 'nä läsägnä.
Magg, ädagg ädagg.
Un färgüj äd mal, bsognä mätäl in sun pal.
Un poo pr'öi fa mal ä nissöi.
Mars märsät, pr'äl cäméi tegnä 'l sucät.
Mars märsot, longh äl dì cumpägn dlä not.
I mascär äs fan äd Cärnuval.
Nädal, al pass d'un gal.
Nädal sulon, Cärnuval tison.
Cul temp e la pajä mädürä i nespul.
Nuvel nuvel, tütcoss l'è bel.
Pän dä nus, mängià dä spus.
L'è mej un öv incö che 'nä gälinä dumän.
Pänsä pinä pensä nò par quälä vödä
Pän e pägn henn bon cumpägn.
Äl pän di altär al gh'ha set crust.
Parent äd socä, tüt al mond al ciocä; parent äd cälson, stän bei förä di cujon.
D'inverän i plärö vegnän filatul.
La pontä 'd pet l'è nò carnä dä pueret.
'Vègh i puf e pägài nò l'è tänt 'me näncä 'vèghi.
Tüt i rävlö ä msürä dlä bucä 's pödä nò 'vèghi.
Pänsä pinä lä vör ripos.
L'ämnesträ riscäldaa lä va bei nò.
L'è mej 'gnì russ ad la värgognä che verd äd lä rabiä.
Säraa un üss, as vera unä fnesträ.
Tüt i sänt agh vör la sò cändilä.
Süch e mlon a la sò stägion.
L'è mej vess sul che mal cumpägnaa.
Chilè ch'gh'ha lä forsä dä gà, gh'ha lä forsä 'ncä dä supurtà.
Al Signur äl da lä tägnä e 'l cäpel da quätàlä.
Al temp e al cüü 'l fa quäl ch'äl vör lü.
Quëi dal capel a trii cänton, s'i gh'hän bei tort vörän 'vègh rägion.
Quël ch'ä va nò in sölä, va in tümerä.
Pär fà un urdin agh vör un disurdin.
Ä tüt i urluch agh pär bei i sò urluchin.
L'è mej un üsé in män che cent in ariä.
Värnis e stüch stopä i ögg ai mämälüch.
Agh piäsäriss ä tüt vess bei, vess siur e vess gränd.
Äpril, tüt i dì 'n bäril.
Äpril, näncä un fil.
L'aquä lä fa märsì i duv, äl véi nò.
L'aquä da päisän la par nò e la bagna 'l gabän.
Guärdèv bei dai ävucat, speciälment s'a gh'ii rägion.
Sta mal un rat in bucä al gat, ma pegg un om in män a l'ävucat.
Äl bel al sa mängiä nò.
Lä robä püssee belä l'è quälä ch'a pias.
Tüt i mort ch'a va ä lä büsä i gh'hän tüti la sò scüsa.
Fà 'l siur sensä entradä, l'è 'nä vitä buzzäradä.

(traa de: Aristide Annovazzi, Nuovo Vocabolario Pavese-Italiano, Pavia, 1934).

Pruverbi sura i mes

In giänar, pr'äl frägg zelä i crov.
Äd fäbrar tegnä bon äl täbar.
Pär tüt fäbrà, gnent in däl praa.
Cun fäbrar che fa la brinä, semp i vach ä lä cässinä.
Äpril näncä un fil, magg ädagg, giügn slargä 'l pügn.
Giügn l'è 'l mes ch'marüdä i sires.
Mes äd giügn, lävur dä mat pär furment, féi e bigat.
Chi dromä äl mes d'ägust, äl dromä ä sò mal cust.
Aquä 'd nuembär, nev äd dicembär; zee äd giänar, rmol äd fäbrar.

Alter pruerbi paves

A Sän Michel la merenda la vula in ciel.
Sänt'Ägnesä lä lüsertä lä va sü pär lä siresä.
Äl Suu 'd febrar 'l fa andà la muiee ä l'uspidal.
Sä piövä 'l dì äd Sänt'Änä, piövä un mes e 'na stmänä.
Äl prim ch'l'ha lävuraa l'è mort, ma chi 'l fa gnent gh'ha la stessä sort.
Con l'ämur a 's fa nò buì lä pignatä.
Ä lävurà a 's mängiä, ä lävurà nò a 's dzunä.
Ä dàgh ädree a 's finissä ogni mästee.

[3]

Bibliugrafia

Sestine in dialetto pavese

Aristide Annovazzi, Nuovo Vocabolario Pavese-Italiano, Pavia, 1934.
Ettore Galli, Dizionario Pavese-Italiano, Pavia, 1965.
Alessandro Maragliano, Dizionario Vogherese-Italiano, in püssee de un'ediziun:
- Ed. Patron, Bologna, 1976.
- CEO - Comunità Editoriale Oltrepò, 2003 (ristampa).