Dialet lüganes

Quel articul chì l'è scrivüü in Lumbard, cun l'urtugrafia insübrica ünificada.

El Lüganes l'è un dialet del Lumbard parlaa in de la zona de Lügan, in del bass Cantun Tisin.
L'è cumpagn assee del Cumasch e, insema al Mendrisiot, el custitüiss el ram meridiunal del Tisines.

Carateristegh e variant

El dialet lüganes de cità a l'è, cume em giamò dit, bel vesin al Cumasch e dunca, a la luntana, al Milanes. Insema al dialet de Belinzona l'è vün di centri de la koiné ticinesa.
Föra de la cità, inveci, a gh'è anmò di trat cunservativ che, in certi cas, poden vess pütost particular.

Cumpagn de Brianzö, Cumasch, Varesot e Mendrisiot, tendenzialment i E atonegh del Milanes vegnen di A (anca se in de l'alt Lüganes e in de la Val Cola l'è minga semper inscì):
- mil. depertüt = lüg. dapartüt
La negaziun la se fa cunt el mia
Gh'è tanti O atonegh (ma anca tonegh) che vegnen parnunziaa tant 'me di Ó, che l'è un lavurà che a Comm e a Milan gh'è propi poch.
In del bass lüganes i participi passaa de la I cuniügaziun finissen in -ad
- mil. cantaa = lüg. cantaa = b. lüg. cantad
In de l'alt lüganes inveci i participi finissen in -ò
- mil. cantaa = lüg. cantaa = a. lüg. cantò
A Lügan e in del bass lüganes la prima persona di verb la finiss, cumpagn del Milanes, in -i. Quela roba chì la süced minga semper in de l'alt lüganes.
- mil. mì vegni = lüg. mì vegni = a. lüg. mì vegn
In de la vegia piev de Agn e in del Malcantun se duperen di participi passaa particular per i verb püssee impurtant:
- mil. faa = malc. facc
- mil. traa = malc. tracc
- mil. dii = malc. dicc
- mil. cot = malc. cöcc
- mil. andaa = malc. nacc
- mil. daa = malc. dacc
- mil. staa = malc. stacc
- mil. vegnüü = malc. nücc
- mil. tolt = malc. töcc
In de la Cavriasca (cumpagn de quel che 'l süced anca in certi zonn del Nuvares), la Ŏ cürta latina la ciapa un son diferent a segunda se gh'è un nom de mas'c u de dona:
- or fiö, ra fiòra
In de la Cavriasca se dupera anmò 'me prunom clitegh impersunal i inscambi de a
- mil. e lüg. a se slunga i dì = cavr. i se slónghe i dì
In de la Val Cola resisten anmò di vucai atun a la fin di parol:
- mil. el temp = lüg. ul temp = valc. ur tempe
- mil. el dent = lüg. ul dencc = valc. ur dence
Semper in Val Cola, i nom feminil finissen i A anca al plüral:
- mil. i vach = lüg. i vach = valc. i vaca
In di paes de Sunvigh, de Vila, de Bren, de Fescogia e in de la Cavriasca de sura, la Ü l'è parnunziada tant 'me una U nurmala:
- mil. tüt = lüg. tüt = sunv. tut
In del Malcantun, parol cumpagn de pover, negher, veder, setember se parnunzien povra, negra, vedra, setembra.
In de la Cavriasca, i parol chì de sura se parnunzien povre, negre, vedre, setembre.
In de la Cavriasca, arent al Munt Scender e in de la Valcola, la S denanz a cunsunant la se prunüncia propi inscì 'me l'è in Milanes, e minga cumpagn del rest di parlà tisines.
Semper in de la Cavriasca, cumpagn de quel che 'l süced anca in Mesulcina, in la Valtelina e in de la Bergamasca, la prima persona plüral di verb la se fa cunt el met la partisela om (che la vegn del latin HOMO) prima de la III persona singular:
- mil. cantum = lüg. cantum/cantom = cavr. om canta = bg. am canta = valt. en canta
De norma, cumpagn de Cumasch, Mendrisiot e Vares, l'articul determinativ maschil a l'è ul, o 'na sua variant grafega.
In d'un quai dialet arius (minga a Lügan), l'articul determinativ l'inflüenza anca i prepusiziun articulaa:
- mil. del, de la = cum. e men. = dal, da la = lüg. dal, da la = lüg. ar. dul, du la.
Al cuntrari del Mendrisiot e del Cumasch (ma cumpagn di dialet ticines püssee a nord), gh'è una forta presenza del rutacismu, suratüt in di parlà arius:
- mil. el = cum. e men. ul = lüg. ul = lüg. ar. ul/ur/or
- mil. scola = lüg. scöla = lüg. ar. scöra
- mil. Muntagnöla = lüg. Muntagnöra
In di dialet de l'alt Lüganes, cumpagn de quel che 'l süced anca in del Surascender, se pò truvà 'me prunom clitegh de la III persona singular u/o inveci de al/el:
- mil. lü el canta = lüg. lü al canta = a. lüg. lü u canta.
In d'un quai dialet arius, cumpagn de quel che 'l süced anca in de la Lumbardia uriental e in Valtelina, la III persona singular e plüral hinn istess:
- mil. lur canten = lüg. lur cantan = lüg. ar. lur i canta

Esempi de dialet del Votcent

La parabula del Fiö Trasun (tradüziun libera)

Gh'era un om che l'aveva düü fiö.
El minur, avend poch giüdizzi, l'ha dimandee al peder la sò part de sustanza disend: “Peder, dem la purzion che me tuca!”. El bon peder, sentend son demenda el se strengg en di spal, 'me par nu fé olter frecass, e 'l da föra el fat sò a tücc düü.
De lì a poch temp 'sto fiö de poch cervel, avend vendüü ogni cossa, cun un bon marsüpi de danee l'è andee par el mund a godèssala e menend una vita de prodigh cun di mal compagnii dend fond a tüt cul spend e spand in ogni sort de vizzi.
Prest prest el s'è truvee in grenda miseria. L'è sücedüü che in del paes che lü l'eva, essendegh uan grenda crastia, tücc murivan de fam; imaginev in che bisogn se truveve alura 'stu mezz disparee, che l'aveva già cunsümee tüt.
Ve disi che par no murì de la fam l'ha duvüü cerché un padron, che u l'ha mandee sübit föra a pass i ciun in una sò massaria, duve per la grend fam l'avrav mingiaa vuluntera i gend che mingiavan quei purscii, ma nenca de quist u 'n pudeva avè par scudàss la fam.
U gh'ha vedüü alura a müdé vita e, pentii, al diseva en del sò cör: “Quanci in cà de mè peder i mingian e bevan e ne ghe manca el pen, e chì mì crepi de fam?
Ah, ne vöi fé piü olter 'sta vita. Tornerò de mè peder e ghe dirò: Peder mì, hoo comiss un grend pechee cuntra Diu e cuntra vü;
nu sunt piü degn d'ess ciamee par voss fiö; tegnìm in cà cum vün di voster famej e mì n'ho assee”
Cusì disend, el se met in viagg de la cà, quand el peder, vedendel a vegnì, benché scolz, senza capel e strascichee cum un leder, u l'ha sübit cunussüü par el sò fiö e, sentendasa cum öv tüt el cör de la cunsulzion, el cur in pressa a basàla e brasciàl sü cui lagrim ai öcc del grend cuntent.
E fiö, enca lü piangenda a tenta buntee de sò peder: “Peder” el ghe dis “cher Peder, mì cunfessi che ho pechee e cuntra Diu e cuntra de vü e nu puteva fà de pegg; nu meriti piü d'ess ciamee cul nom de de voster fiö”.
El bon peder süi dü pee el cumenda ai sò servitur d'andé a tö el piü bel di vestii, capel, scarp e culzet, e l'ha vestii tüt de növ, dandegh persina l'anel de met al dit;
e cumendend de tö sübit el senguen e un vedel de grassa vulend che se facess un grend past in segn d'alegria, disend: “'Stu mè fiö l'era mort e l'è risüscitee; l'era perdüü e adess el s'è truvee”. E i han cumenzee a mingià, bev e suné alegrament.
In 'stu mezz de temp l'olter sò fiö, venend a cà da la campagna e sentend 'sta legria, ne savend cosa foss sücedüü,
el ved en la cuntrada vün di servitor, e 'l ghe dis: “Cusa l'è 'sta cossa?”
e lü ghe rispond: “L'è turnee a cà el voster fradel e per mostré el sò cuntent voster peder l'ha cumandee de tö el senguen a un vedel de grassa, e de fé un grend past per la legria d'ess lü turnee san e salv”.
Sentend 'sta növa, tüt cuntürbee e pien de stizza 'sto olter fradel nu vuleva piü venì in cà per el grend dispett che n'aveva; unde 'l peder l'è andee lü stess föra en cuntreda a pregàl de vegnì en cà lü e ralegràss del ritorn de sò fradel.
Me custü, scrulend el coo e mugnend el dis a sò peder: “I hin sgià tanci an che mi ve servi, e mai hoo trasgredii nenca vün di voster cumand, e vü ne m'avii nenca dee un bucin de gud insema di mè amis.
E quest olter vost fiö, che l'ha semper fee 'l baloss, e l'ha prudighee tüta la sustenza cun quii de sasela, l'è apena rivee a cà che per lü avii sübet mazzee el piü grass e gross di videi”.
El bon peder alura rispond a sò fiö disendegh: “O fiö, ti see pür che tì ti stee semper chì in cà mia e tüt quel che 'l gh'è l'è tò;
me per 'sto olter tò fradel l'è giüst che se faga banchet e particuler alegria, perchè mì el credeva già mort e l'è turnee a vist, l'era smarii, e adess el s'è truvee”.
Die Landessprachen der Schweiz, 1819, pag. 416-418

Una nuvela del Bucasc

Giovanni Papanti I parlari italiani in Certaldo p. 629

Donca va cüntaroo ch'al temp dal prim re da Cipri, ul prim capii, dopu che Gofree Büglion l'aveva liberaa la Tera Santa, una dona pulida da Guascona l'era andaia in pelegrinagg al Sant Sepulcar, e turnand indree l'era capitada in mezz a di baloss ch'i n'ha fai da lee ca sa pò dì da pesg. 'Sta povra dona, pudend minga dàssan pas, l'ha pensaa d'andà a cüsài al re. Ma, quaididün avendagh dii che l'avaress bütaa via ul fiaa, ca 'l re l'era un pantalon ca 'l lassava burlà in tera i ingiüri senza fin ch'i fava a lü, figüras pö quij fai ai altar, l'è restada lì un poo sura pensee; ma pö, rabiada da minga pudèss vendicà da quij baloss, e vurendas pür tö una quai sudisfazion, l'ha risolt d'andà istess dal re, se non altar par dàgh una bona tafiada sü quel sò fà da mincion. La va donca dal re e, dopu avègh cüntaa sü caragnand la sua disgrazia, la ga dis: "Ca 'l creda però minga ca mì sia vegnüda par dumandàgh giüstizia, soo ca la gh'ha seca e mì vöi minga secàl; sont vegnüda doma par dumandàgh in grazia cuma 'l fa lü a purtà in santa pas tücc i tort ca 'l ricev da tanti part, ca mì par vün nu trövi più requi, e sa pudess ga 'l regalaress da cör".
Ul re, ca l'era sempar stai indurmentaa, a 'stu poch svegliarin al vert finalment i ögg e, cumenzand da quela balussada a tirà giò sech cul stafil da la giüstizia, l'ha seguitaa inscì senza remission fin ca l'è scampaa, cul più lassàn passà nanca una mezza.
Giovanni Papanti, Parlari italiani in Certaldo, 1875, pag 629-630.

Una businada del 1925

Quii ch'ha mai - vedüü Lügan
podan minga - imaginàss
tüt la gent - cul cör in man
e gh'è di curs - per andà a spass
e Lügan - l'ha fai prugress
a s'è mai vist - cumpagn d'adess
l'è una vera - citadela
dal nost cantun - la püssee bela.
Gh'em da bun - che i nost agent
cunt ul bastun - e 'l pom d'argent
beret növ - e la montura
ma quant l'è not - i fann pagüra.

Tüt ul mund - l'è tüt istess
ma da tusann - ga n'è ch'a cress
sura cent - setanta hinn bunn
e tüt i alter - gh'hann sü i calzun
a la gran moda - vann adree
e quant l'è bel - vann giò sül Che,
ma lur sann ben - che i giuvinot
o prest o tardi - ga burlan sot.
La sua bela - capigliatüra
la fann tajà - sura misüra.
Se lur gh'avessan - düü barbis
sumejan om - propi decis.
Anca i om - vann a la moda
minga tant - in di vestii
gh'è i tusann - che tant ja lodan
s'a gh'hann lungh - i sò cavii
al cuntrari - 'sti tusann
i vann adree - a per ul coo
e se gh'hann lungh - un poo i cavii
i curan sübit - a tajài giò.

Cunt i dispens - ch'a riva chì
l'è 'na pazzia - tegnìi inscì.
I dispens - quand i è finii
sa pò ligài - ma ben pulii.
Al nümer quater - in pessina
a gh'è dumà - 'na scaletina.
Al prim pian - gh'hoo l'atelier
la gent par cred - hann da vedé.
Bonn fest a tücc - i mè client
e saroo tantu - ben cuntent
se sa regordan - un zichinin
una volta a l'ann - del Garganin.

24 dicember 1925.

(ciapaa de Dizionario dei dialetti della Svizzera Italiana, vol. II - Centro di dialettologia e di etnografia, Belinzona/Lügan, 1952-...)

Pruverbi per paes

Malcantun

Agn

Par Sant'Ana, un'ura da campana.

Bren

Er cald d'avóst o va vignì bón or móst.
I ómen che gh'ha róss or copin i gh'ha dro birichin.
Mangiàa e balàa è bot a comensà.
Ra razze di cojón l'è mai perdude.
Sant'Ane, un'óre da nane.
Tucc i mes ch'i vaghe a bandón, ma che masg e avóst ch'i faghe da bón.

Bubiöva

Ar pitoch dagh pan e pö digh can.

Camignö

Chi gh'ha pressa ch'i córa, e chi è cióla ch'i staga a cà sóva.
Ogni cojón u vò dìi ra sò resón.

Caslan

Quand la paja la gh'ha ul colór del ghézz, métigh dent ul seghézz.

Fescogia

Sant'Ane, metà campagne.

Majas

Chi sapa la vigna in agóst, impieniss ra tina da móst.
Otubar otubrel, ra cà comè ur bordel e ur cüü comè 'r cifel.
Par Sant'Agnes, cur i lòssur par la sces.
Ur lacc di vach al sta in cassina e ur lacc di donn al sta in cantina.

Muntegg

I vent da San Matee i guasta i castegn.

Mügena

Alba róssa, o ch'o piòv o ch'o bófa.
A r'aqua bassa, tücc i cojón i 'gh passa.
A Sant Ambrös, or pan a cöss, a Denedà o 's torna a fà.
A tirà i cavii dro copin, i fa vérd or bochin.
Cör content or ciel l'aiüta, ma s'o bürla in tera o 's rómp ra gnüca.
Föja, legn e stram, o s'en fa tüt or ann.
Fortünada quela cà che da végg la sa.
Genar sücc, castegn a mücc.
In dro mes d'avóst, ora marende l'è in dro bósch.
I nebi d'agóst i mangia tüt i castegn.
L'è mej vess üsel de bósch che üsel de gabia.
Or amór drom l'è comè or vin dro fiasch: a ra sira l'è bón, e a ra matin l'è guast.
O va pür ben ra cavra zopa, fin che 'r lüf o no r'intopa.
Per San Barnaba r'uga la vegn e or fió o va.
Per Santa Madalena, u s'inarma re castegna.
Pitost che tacàa lit, l'è méj portàa via on toch de cojón.
San Abóndia l'è on gran sant, ma San Carla l'è on gran birbant.
Se o pò vegnì avrì, a te 'j lassi piü morì.

Punt da Tresa

Quand in marz al prina, l'è pien granee e cantina.

Püra

Ann nevós, ann bondanziós.
Candelara, mezza fenara.
Nas ch'a guarda la trsta, l'è cativ cumè 'na pesta.
Ur sóo d'agóst u lapa sü ur erba.

Stan

Chii di cavii róss, chi na i próva na i cognóss.
Di ögg gris e cavii e róss, poch an n'è e ga 'n fóss!
Genèe sücc, u fa i castegn inca i sciüch.
In cà pinina, u sta roba assèe.
Ögg negra e cavii biónd, l'è ra püssè bela ch'a gh'è ar mónd.
S'u piöv ur dì d'Ascenzión, u fa castegn fin i boscón.

Vernaa

Coma l'è ra dóna, istess l'è ra sò cà.

Munscendra

Bironegh

Ann sücc, castegn a mücc.
Chi mal capiss, pesg respund.
Donn d'òst, serve de prèvet, asan da murinee, libera nos dominé.
El mes de marz l'è 'l fiö d'una baltroco: int una muntagna u piòv, in quel'altra u fioco.
Quand che la Mügie la fa sü 'l capel, pundo la ranza e ciapa ul rastel.
Quand ch'u piöv par San Barnabà, tö sü la frasca e pòrtolo a cà.

Mezzvich-Vira

Se i castegn i spaiss d'avrii, i fa 'n grat e gradì, se i spaiss de magg i regöj cul sach, se i spaiss de giügn i regöj cul pügn.
U 's pò miga cavàa sangh da un mür.

Ros

Ora castegna l'ha cürt ora cóva, chi ch'ora cata sü l'è sóva.

Rüvera

Arisc gross, castegna magra; arisc magra, castegna grossa.
Dop San Bartolomee, tera inanz e fen indree.
L'è mej una trista sapada de mars che vüna bona d'april.
Re consolazión di aflit l'è quéla de vedé i altra a tribülà.
Sant'Ana un tir de cana, San Roch un tir de s'ciop.
Tücc i cà de sass i gh'ha 'l sö fracass.

Sigirin

Chi ca gh'ha cavri i gh'ha corni.
La crus e i lanternón i tóca sempro al cujón.

Cavriasca

Curtisciasca

Avrì l'è fiö d'un sonadóo: un poo 'l piöv e 'n poo 'l da 'l Só.

Lupagn

Quand ch'al tróna dal Canvin, gh'è scià l'aqua sul copin.

Valcola

Bögn

A ra dominega cióch, al lünedì lóch.
Aurì, possa ra scuèla e va a durmì.
Ro ciel al sta su senza pontéi, e 'r böcc dro cuu al se rónscia senza bindéi.

Scarea

Tücc i mes i vaga a bandón, ma avóste e setembre i faga da bón.

Scertara

April, fiö d'um pescadóo, da 'na montagna 'l piòv e da r'altra a 'gh va el Sóo.
Avrii, sira no pò vegnì.
In di sirada d'aóste, làghet miga ciapà in do bósche.
I ómen i 's ciapa pe ra parola e i férma per i cavì.
Lünedì cióch, martedì lóch.
Otóbre spolverós, castegn e nós.
Quand che 'l cör no dò, piange no 's pò.
Quand che ra Sgazzariòra la met el capel, laga era ranza e ciap'el rastel.
Santa Sbarba e San Simón, Dio n'inguarda dra sfrasela e do trón.
Se fervè l'è bisest, o ch'al mör tüt i donn o ch'al seca tücc i ginestra.

Sciümadera

Ai cüriós as ghe da el cazzü in sül nas.
A gügiada a gügiada, a 's fa el gümesel.
Centesim fa centesim.
De cojón a 'n manca mai.
Fa miga bisögn da zifolà se 'l caval al vò miga bev.
Femna bóna la met sü ra cà, cativa la ra desfà.
In do corp üman al gh'è miga sü de ciav.
Per i ladre i ciav i è mai bóna assee.
Qui dai cavii róss, poch i ja cognóss.
Sa 'l piòv per r'Assensia, per quaranta dì ün ghe s'è iente.

Sunvigh

Aira róssa, o ch'al pióv o ch'al bófa.
Avrii, tucc i dì un barii.
Chi tut maja, tut caga.
D'aóste l'è la fuira di mósche.
De marze, chi no gh'ha calze vaga descalze; d'avrì, chi no gh'ha calze pò morì.
I spes inutil i rovina ra cà.
La prima aqua d'avóste la rinfresca 'r bósche.
Lengua in bóca, pós cópa.
Majà castegn, vita de legn.
Quél che coménsa ben a l'è a metà del laór.
R'aqua de Sant'Ana l'è mej dra mana.
R'asen l'è 'r caval dro povro.
Ro Só sui oriv, r'aqua sui ciap.
Un nemis l'è trop, e cent amis i è miga assé.

Vila

I cavii dra cópa i fa vérde ra bóca, i cavii dro copin i fa vérde 'r bochin.

Val Mara (bass lüganes)

Arögn

Al gh'ha sü 'l capel San Giorgg, l'aqua l'è in scoss.
Ciel fai a lana, se no piöv incö, piöv 'sta setimana.
Masg fangós, vóst spigós.
Val Mara scüra, tüt al mund la düra; Val Mara ciara, tüt al mund la lava.

Melan

A camp tempestaa no var benediziun.
A fà ul dutór gran pratiga ga vör, e la pratiga la sa fa da ün sü cent.
Amór, panza, rógna e tóss i sa fa sübit cognóss.
Gh'è püssee da fà a fà cent scüd che centmila franch.
La cunsulazión di puverit l'è quéla da fà l'amór.
Par cugnóss l'inferno, bisögna fà ol cögh d'estaa e 'l carozzee d'invernu.
Secónd el fraa, sa ga fa la capa.

Röv

Al dadent l'è pai padrón, al dafö l'è pai cujón.
Al mes da vóst al gh'ha i zocur in man.
Al püssee gran castigh dal Signór l'è 'n asan da manegià.
Aprii, una góta tüt i dì.
April l'è 'l mes dal gambur: un dì inanz e l'altru indree.
Aqua e fögh, iüta 'l cögh.
Aqua ostana e sóo setembrin, l'è tanto òr fin.
A 'stu mónd al Signór al vö nissügn content.
Avrii, una gügiada e va' a durmì.
Cà növa, se nu s'an porta, nu s'an tröva.
Carna che sa ritira, la var nanca un sesin la lira.
Chi gh'ha 'l pan da mengià, gh'ha anch i cagnö da fà saltà.
Chi sa spüda adoss gh'ha piü domà trii dì a morì.
Chi sussénn fira, póch cüsiss.
Da Denadaa, chi i è cuntent chi i è tribülaa.
Da mezz ann, al cüü al fa scagn.
Fa püssee dagn una furmiga tirà via che nè 'n para da bö trà cà.
Genar sücc, fa castegn tüt i sciüch.
Insalata senz'aj, süpa senza formai, donn senza tet, i è tre rob da maladet.
In un dì da masg nas un asen e i ga met sü 'l bast.
I parent i sa cugnóss dó vólt in vita: quand sa marida e quand sa mör.
La bóna cantina la fa 'l bón vin.
La cavara l'ha püssee car i pee in la nev che i corni a la presev.
La fioca novembrina la méngia la cassina.
La legura la sa ciapa senza cór.
La méssa di spós l'è la méssa di curiós.
L'amór l'è minga polenta.
L'ann bisest sa marida tüt i pest.
L'aqua da Sant'Ana l'è 'na mana, da la Madona l'è ancamò bona, da San Bartulamee bófagh dadree.
L'è mej un brüt pezzón che un bel bögión
Liga l'asan indóva vö 'l padrón, e se 'l sa strozza l'è sò dagn.
L'óm al tira a cà 'l material, la dona la fabrica la cà.
No nass agnel che no gh'abia 'l sò pradesel.
Pa 'na taca bürla migna gió 'n albur.
Prima da parlà büsögna sbat i ar tre volt.
Quand la cióca l'è 'nviada, cun poch la sa mantégn.
Quarant'ann, quaranta magagn.
Rairu in dal camp, spess in scuvela.
Sant'Agata, tera fiada.
Sant'Ana e Santa Madalena, i fa bügada insema.
Se l'amór l'ha da vess bona, trii dì 'n còlura e un dì da bona.
Se 'l fa bel al dì da la Senzia, l'üsürari 'l volta al stee cul cüü 'n sü.

Lügan e i sò quarter

Lügan

A cumandà hinn bun tücc.
A la sira león, a la matina cojón.
A San Bernardin, cascia la spiga ul grand e 'l pinin.
Ciel faa a pagnot, se no piöv del dì piöv la not.
I bravi óman sa conóssan quand i gh'è piü.
In dal dì da la Ziriöla da l'inverno nüm sem föra, se 'l fa o breva o vent in da l'inverno turnum dent.
Induva ga sta ‘n bucun, ga sta ‘nca ‘na parola.
La fevra quarantana, i giuvan ja risana, e pai vegg la fa sonà la campana.
Quand ul Generus al gh'ha sü 'l capel, duman l'è brüt se incö l'è bel.
Santa Caterina la porta un sach da farina.
Tegn l'amis incö cuma se duman al deventass nemis.
Tüta l'aqua la va al mar.

Brè

In agóst sa mangia püssee pólvora che pan.
Scena da castegna, scena da legn.

Davesch

Quand ul Boglia al gh'ha ul capel, mola la ranza e ciapa scià ul rastel.

Gandria

Amór e scioreria vöran miga compagnia.
Ciar el Sóo da matina e róss da sira, el fa bel vot dì da fira.
Cör trop cuntent, mort visina.
Trii fradéi, trii castéi.

Granscia

A ra sira lión, a ra matin cujón.
Aria da vent, aria d'acqua.
Bat ur bón, ar miglióra; bat ur cativ, ar pegióra.
Chi gh'ha trop cör, prést mör.
Dopo la Madona d'agóst, la prima aqua la finiss ur istad.
Dü o tri böö d'or in pais i va miga maa.
I amis sa cugnóssan in di bisögn.
I risc a Sant'Ana, luntan 'na spana.
I üsürari, se 'l piöv el dì de la Senzia, i ghe cómpra la vesta de seda a la dona; se 'l fa bel, i la batan de la rabia.
Panigada e castegn, mangian fin ch'a tu see pien.
Quand bófa ra Carunasca, sa sent i campann da Carabia.
Ra castegna ra vegn dru legn, ma ra da nissün sustegn.
R'asan ar tira a cà 'r fen e 'r mangia ra paja.
S'al fa bel ur dì dr'Ascensión, ur gran al vegn dent a muntón.

Suragn

Disgrazzia dar can, furtüna dra gulp.
Nass ur agnel, nass ur erba.

Viganel

A chèga püssee un bò che cent róndol.
A cuntentà ul cumün sa cuntenta nissün.
Ai pesciad sa cugnóss ul mül, a la cuva sa cugnóss la gulp, al bast sa cugnóss l'asan e ai paròl sa cugnóss la gent.
A lavàgh la testa a l'asan sa büta via ul smöj.
Asan da natüra a capiss gnanca la sua scritüra.
Cà néta, cà benedéta.
Caval magar, padrun grass.
Cumè l'albur, i è i büt.
Disgrazziada quela cà indóva gh'è minga cavii bianch.
Ga vör un sold a cumincià e cent a finì.
Ginögg da óman, ciap da donn, nas da gat e müsu da can, sa pò fà ul giazz tüt l'ann.
La fam l'è 'l migliur cögh che ghe sia.
L'asan, in mancanza da fen, al mangia la paja.
Par San Giuann, sa spiana i scigol e l'aj.
Past da castegn, past da legn.
Quand che l'urégia sinistra la sóna, ul cör l'è sicür.
S'a gh'è miga la breva par la Seriöla, d'invernu sem föra.
Se tücc i passar cunosséss ul mej, adiu camp!
Tantu fen in cassina e poch vin in cantina; tantu vin in cantina e poch fen in cassina.

Alt Lüganes

Agra

Denedaa ar Sóo, Carnevaa ar fögh.

Bedan

Avrii, avrii, taca sü 'l füs e va' a dürmì.

Busch

Da San Lüis a San Giuann, un sbradagg d'un gal.
Per Sant'Ana, un'ura men de campagna.

Cuman

Tücc i can i ména ra cua, tücc i cojón i vö dì ra sua.

Gravesan

Chi vör trop, ciapa nagót.
I bal di can e i danee di ciól a i è sempru in móstra.
La consolazión di óman i è dó: quand ch'u pórta a cà la miee e quand ch'i ga la pórta via.
La consolazión di poverit l'è quéla da voltàgh ul cüü ai travit.
Tüt u va al cüü, salvu 'l manigh dal cazzüü.

Lamon

Agóst al fa ra tina piena da móst.
Per San Giuann, ur dì al sa scürta ur sbradagg d'un gal.

Purza

A tira püssee düü péi da pota da quatar cavai che trota.

Savusa

Amur e gelusia i sa fa sempru cumpagnia.
A Santa Caterina, o nev o prüvina.
Chi trasa da giuvin, i la caga da vegg.
Dònn róss, gnanca 'l diavul ja cugnóss.
La dona ch'a nina la cüna la tégn in pee ul mund.
La giüstizia l'è cumè 'l cudee: quaidün ga l'han dananz, quaidün dadree.
L'è mej gris che peraa, l'è mej peraa che crepaa.
Nas ch'a varda 'n sü, cativ ch'al na pò piü.

Scim

Piöv e tira vent, ur diavol l'è in convent; piöv e gh'è 'r Sóo, ur diavol u fa r'amór.

Turesela

La nebia de marz la fa nè ben nè maa, ma quel d'april la tö 'l pan e 'l vin.
La pazienza l'è la virtü da l'asan.
Metee sü 'l drapel, che 'l Cüsél u gh'ha sü el capel.

Vaj

Chi mangia ra somenza, caga el paiel.

Bass Lüganes

Brüsin

Amór da cüsin, amór d'assassin.
Dopo San Martin, i castegn i è maconzin.
I castegn i tegn mia past.
San Paul e San Gaetan, cürém di biss e di can, di sass spurgent e da la brüta e cativa gent.

Melii

I prim oradigh i quata tücc i técc.
Marz l'è ul fiö d'una baltroca: o al lüdra ul vent, o al tróna, o 'l piöv, o 'l fioca.
Tüt al va al cüü, för che ul manegh dal cazzüü.

Bibliugrafia

LSI - Lessico dialettale della Svizzera italiana - Centro di dialettologia e di etnografia del Cantone Ticino - Bellinzona 2004.
VSI - Vocabolario dei dialetti della Svizzera italiana - Centro di dialettologia e di etnografia del Cantone Ticino - Lugan/ Bellinzona, 1952.